ทการนฺตธาตุ

หท กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํฯ หเทติ, หทยติฯ โอหเทติ, โอหทยติฯ

วิท ลาเภฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สุขํ เวทนํ เวเทติฯ ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติฯ เวทยติฯ เวทนา, วิตฺติฯ เวทยิตํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนฯ

กุทิ อนตภาสเนฯ กุนฺเทติ, กุนฺทยติฯ

มิท สิเนหเนฯ อตฺร สิเนโห นาม ปีติฯ เมเทติ, เมทยติฯ

ฉท สํวรเณฯ เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ปฏิจฺฉาเทติ, ปฏิจฺฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ฉนฺนา กุฏิฯ

ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํฯ อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํฯ ปฏิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนาฯ

จุท สญฺโจทเน อาณตฺติยญฺจฯ โจเทติ, โจทยติฯ โจทโก, จุทิตโก, โจทนาฯ อานนฺโท พุทฺธโจทิโตฯ

ตตฺร โจทนาติ จาลนาฯ จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถฯ

ฉทฺท วมเนฯ ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติฯ

มท วิตฺติโยเคฯ มเทติ, มทยติฯ

วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุฯ เจหนา สญฺญาณํฯ อาขฺยานํ กถนํฯ นิวาโส นิวสนํฯ เวเทติ, เวทยติฯ ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติฯ ปฏิเวทยามิ เต มหาราชฯ

สทฺท สทฺทเนฯ สทฺเทติ, สทฺทยติฯ วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติฯ สทฺโท, สทฺทิโตฯ ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํฯ

เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฏฺฐกถาปาโฐ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํฯ สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํฯ อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโทฯ ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโทฯ อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ

สูท อาเสจเนฯ สูเทติ, สูทยติฯ สูโทฯ

สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติฯ

กนฺท สาตจฺเจฯ สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโวฯ กนฺเทติ, กนฺทยติฯ

มุท สํสคฺเคฯ เอกโตกรณํ สํสคฺโคฯ โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินาฯ

นท ภาสายํฯ นาเทติ, นาทยติฯ เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติฯ อญฺญตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพฯ อิมสฺมิํ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโตฯ

สท อสฺสาทเนฯ สาเทติ, สาทยติฯ อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติฯ เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ฐิโตฯ

คท เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโทฯ คเทติ, คทยติฯ

ปท คติยํฯ ปเทติ, ปทยติฯ ปทํฯ อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิฯ

ฉิทฺท กณฺณเภเทฯ ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติฯ ฉิทฺทํฯ

ฉิท ทฺเวธากรเณฯ นนุ โภ โย จตุธา วา ปญฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ ทฺเวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามญฺเญน อวตฺวา ‘‘ทฺเวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยวฯ อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฏฺฐาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฏฺฐาเสน สทฺธิํ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยวฯ เฉเทติ, เฉทยติฯ

โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺฐํ วินสฺส อิทํ;

โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;

จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติฯ

ฉท อปวารเณฯ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติฯ

อีที สนฺทีปเนฯ อีเทติ, อีทยติฯ อีการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ

อทฺท หิํสายํฯ อทฺเทติ, อทฺทยติฯ

วท ภาสายํฯ วาเทติ, วาทยติฯ วาโทฯ

ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติฯ โอวเทยฺยานุสาเสยฺยฯ อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ

อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติฯ ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํฯ ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถาฯ ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ ทฺเวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ

ฉที อิจฺฉายํฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฏฺฐติ ฉาเทนฺตํ วาฯ

วที อภิวาทนถุตีสุฯ อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถฯ อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิฯ สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาคมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อภิวาทนญฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิยฯ อิทญฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ

ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา , เอวญฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ญายติฯ

อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฏฺฐํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโตฯ ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติฯ ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติฯ ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํฯ ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิฯ อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติฯ อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยมตฺเตน หิ สวิเสสานิฯ ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตาฯ ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ญายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จฯ

ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฏีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฏิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถฯ

อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมิํ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติฯ ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทญฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติฯ มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํฯ

อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมิํ ฐาเน สาฏฺฐกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทามฯ

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ

อยํ ตาว ชาตกปาฬิฯ อยํ ปน อฏฺฐกถาปาโฐ ‘‘ยญฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เวฯ ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติฯ ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ เอวํ วิภาคํ ปน ญตฺวา ปาฬิยา อฏฺฏกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฏฺฐพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติฯ นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฏฺฐกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฏฺฐกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโสฯ ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ ฐานํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ กโรโต ปญฺญา วฑฺฒตีติฯ

ทการนฺตธาตุรูปานิฯ

ธการนฺตธาตุ

รนฺธ ปาเกฯ สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหิฯ รนฺธโกฯ สูเทน โอทโน รนฺธิยติฯ รนฺธิโตฯ รนฺธนํฯ ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติฯ รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํฯ รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิฯ

ธู กมฺปเนฯ ธาเวติ, ธาวยติฯ

คนฺธ สูจเน อทฺทเน จฯ สูจนํฯ ปกาสนํฯ อทฺทนํ ปริปฺลุตาฯ คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธฯ

เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธฯ ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทิํ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธฯ คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติฯ คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

วธ สํยเมฯ วเธติ, วธยติฯ

พุธิ หิํสายํฯ พุนฺเธติ, พุนฺธยติฯ ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติฯ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิฯ อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฏฺฐิตฺตยญฺจฯ

วทฺธ เฉทนปูรเณสุฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ วทฺธกีฯ วทฺธกีติ คหการโกฯ

คทฺธ อภิกงฺขายํฯ คทฺเธติ, คทฺธยติฯ คทฺโธฯ คทฺโธติ คิชฺโฌฯ ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ